AUTEUR: Thomas Rotthier

THEMA: Politiek

In dit eerste artikel wil ik de historische oorsprong van het extremisme nagaan dat de publieke ruimte in het Westen vandaag belaagt. Die oorsprong ligt mijns inziens in Amerika.

Deel 1: De Zeven Plagen van Amerika

Beeld je in dat je vanuit vogelperspectief op een dorp kunt kijken waar de bewoners aan het ruziemaken zijn. Er valt al een tijdje regen uit de lucht. Je ziet dat er al een paar daken beginnen te lekken en dat het water in de huizen begint binnen te stromen. In de verte zie je een storm naderen, die waarschijnlijk nog zal aanzwellen. De schoenen van de bewoners zijn ondertussen al nat, maar ze hebben het nog niet door. Ze gaan te zeer op in hun conflicten. Die conflicten zijn uitgelokt door intriganten. De intriganten proberen de onderliggende spanningen en frustraties tussen de bewoners te voeden en voor eigen gewin in te zetten. Ze kiezen partij voor een paar boze bewoners om het dorp in verdeeldheid te doen uiteenvallen. Door advocaat te zijn van deze boze burgers hopen ze geld en macht te verkrijgen. Als het dorp eenmaal uiteenvalt, zullen ze ervandoor gaan.

Dit is een eenvoudige metafoor van wat er in de westerse wereld gaande is op dit moment. Het publieke debat verloopt vaak chaotisch en bitter, zowel in de Verenigde Staten als in Europa. Veel energie gaat naar polariserende kwesties, zoals relletjes over boerkini’s of grove tweets van politici. Tegelijk zwellen wereldwijde milieuproblemen aan (klimaatopwarming, het afvalprobleem, de uitsterving van diersoorten, de ‘dode zones’ in de oceanen, …). Deze ecologische meltdown kan uiteindelijk de welvaart en de stabiliteit van de hele wereld, inclusief het Westen, bedreigen in de komende vijftig jaar.

In de huidige nieuwseconomie die draait rond fastfoodnieuws en clickbaits, belanden deze milieugevaren telkens weer op de achtergrond. De oorzaken hiervan zijn inherent aan de huidige medialogica. Binnen het huidige paradigma zal de media geen breaking news maken over het feit dat de koraalriffen weer een beetje meer is afgestorven of dat de bodemerosie op de Braziliaanse akkers weer een beetje verergerd is. Vaak zijn er ook geen directe, pasklare oplossingen voor deze milieuproblemen: ze vergen duurzame inspanningen. Bovendien gaat het bij milieudreigingen om onpersoonlijke, ‘niet-menselijke’ gevaren. Ons brein wordt van nature meer gealarmeerd door gevaren die uitgaan van andere mensen die slechte bedoelingen (zouden) hebben. Dit is een van de hoofdredenen waarom terroristen meer angstgolven teweegbrengen dan systematische luchtvervuiling.

Omwille van gebrekkige media-aandacht vermindert het gevoel van urgentie bij een groot deel van de wereldwijde publieke opinie rond de huidige ecologische meltdown. Populisten spelen een belangrijke rol in deze afleiding van de publieke opinie. De nieuwsmedia en hun lezers zijn gebiologeerd door dit soort outsiders die zich niet aan de normale politieke spelregels houden en schaamteloos bepaalde groepen demoniseren (vooral moslims en ‘linkse verraders’). Door de vele media-aandacht zijn ze in staat om te groeien en kunnen ze het publieke debat verder afleiden, polariseren en vergiftigen.

De hamvraag is of en hoe we erin kunnen slagen om de publieke ruimte te heroveren op deze populisten. Op die manier kan de focus meer komen te liggen op de collectieve inspanning die nodig is om de planeet leefbaar te houden. Dat is immers de conditio sine qua non voor het behouden of herstellen van de welvarende democratieën in de 21^ste eeuw.

Om die belangrijke vraag te beantwoorden moeten we eerst weten hoe we terechtgekomen zijn in het huidige klimaat van verdeeldheid en bittere tegenstellingen. Als we de oorzaak kennen, kunnen we mogelijk een betere strategie bedenken om het publieke klimaat te zuiveren. Volgens mij ligt de voornaamste oorzaak bij enkele extreme ideologieën die nu enigszins misleidend worden benoemd onder de koepelterm ‘rechts populisme’.

De voornaamste bronnen van die extreme ideologieën bevinden zich in de Verenigde Staten. Amerika is natuurlijk altijd al een prachtig land geweest met een rijke cultuur, met topuniversiteiten en topwetenschappers. Desondanks is de V.S. niet immuun gebleken tegen bewegingen die we best omschrijven als ‘contra-Verlichting’, een term afkomstig van de Nederlandse filosoof Bas Heijne. ‘Contra Verlichting’-ideeën infecteren op dit moment zowel de klassieke media als de sociale media in het Westen. Deze ideeën komen tot in uiting in nieuwe vormen van exclusief nationalisme en in de miskenning van mensenrechten van minderheden (vooral vreemdelingen) door sommige politici en sociale media-gebruikers. De contra-Verlichting heeft zijn plaats opgeëist in de publieke ruimte voornamelijk via de figuur van Trump die wereldwijd oneindig veel media-aandacht krijgt.

Laat ons die contra-Verlichting van naderbij bekijken. Het gaat in Amerika grosso modo om drie hoofdideologieën: het blanke nationalisme van Alt-right, de anti-overheids-ideologie van de Tea Party en het Amerikaans christenfundamentalisme.

Het uithangbord van deze drie ‘contra Verlichting’-wereldbeelden is de huidige Amerikaanse president Trump. Hij is de sterke, autoritaire leider die als spreekbuis fungeert voor die extreme opvattingen. Elke dag opnieuw komen deze naar boven in zijn niet aflatende stroom van tweets die door miljoenen mensen worden gelezen. In veel van die tweets schemert de invloed door van de propaganda van Steve Bannon, de Tea Party en Fox News. Deze groepen belichamen de radicale vleugels van de Republikeinse partij. Vooraleer we ingaan op Steve Bannon, Fox en de Tea Party, wil ik kort de historische oorsprong van het huidige extremisme schetsen.

In Amerika waren deze drie extreme ideologieën al langer ingebed. Ze vinden hun wortels in de geschiedenis van het land. De  Alt-right-beweging rond Steve Bannon heeft onder meer zijn wortels in het racisme en de ‘blanke suprematie’-gedachte van de Ku Klux Klan. De KKK voelde zich bedreigd door de onbeschaafde negroes die volgens hen de blanken in de verdrukking zouden brengen. Moslims en Mexicanen vormen nu de bijkomende zondebokken. Zij bedreigen de Amerikaanse identiteit omdat ze gewelddadig, gevaarlijk en onbeschaafd zijn, zo stellen Alt-right-aanhangers openlijk.

De tweede ideologie is die van het libertarisme, dat sterk gekant is tegen de overheid. Dit diepe wantrouwen ten aanzien van de overheid, vooral in het Republikeinse zuiden, is er gekomen sinds de Republikeinen zich gingen profileren als de partij voor rijke industriëlen en zakenlui, de partij die de business interests wilde veiligstellen. Dit gebeurde omstreeks 1900. In de jaren dertig en veertig verzetten veel Republikeinen zich fel tegen de New Deal-politiek van Franklin D. Roosevelt (die bedoeld was om de armoede te verlichten na de beurscrash van 1929) omdat die de corrigerende rol van federale overheid in de economie drastisch vergrootte.

Na de Tweede Wereldoorlog werd die anti-overheidsideologie nog radicaler. Het heilige geloof in de vrije markt gemengd met een sociaaldarwinistisch maatschappijbeeld werd het krachtigst verwoord door de filosofe Ayn Rand en de econoom Milton Friedman. Zij geloofden beiden in de survival of the fittest. Er moet volgens Rand en Friedman weinig of geen sociaal vangnet zijn voor de zwakkeren. Dat zekere vangnet zal enkel maar luiheid en een zwak karakter kweken bij de onderklasse. Ze zullen profiteren van de ondernemers die zich wel uit de naad werken om het land welvarend te maken. Ayn Rands boek Atlas Shrugged werd een enorme bestseller en liet een diepe ideologische invloed na op de Amerikaanse samenleving. De afkeer van Rand voor de verzorgingsstaat zien we terugkomen bij de Tea Party-aanhangers die radicaal gekant zijn tegen Obamacare. Hoewel ieder OESO-land ondertussen een vorm van universele gezondheidszorg heeft, zagen veel Republikeinse kiezers Obamacare als een grote stap richting het communisme.

Volgens het vrijemarktfundamentalisme is de overheid simpelweg de vijand. De overheid is de boeman omdat ze de kapitalistische ondernemer saboteert met allerlei hinderlijke regels (‘red tape’) en doet kreunen onder te hoge belastingen (de TEA in Tea Party staat voor ‘Taxed Enough Already’). Belastingen worden door de vrijemarktfundamentalisten als pure diefstal door de overheid aanzien, diefstal die bedoeld is om de hardwerkende Amerikaanse ondernemer klein te krijgen. De overheid is met andere woorden de saboteur van de American Dream.

Ook de miljoenen wapenfanaten in Amerika zijn fel gekant tegen de Amerikaanse overheid. Ook dit heeft zijn historische redenen. Oorspronkelijk was het Tweede Amendement van de grondwet bedoeld om legale gewapende milities mogelijk te maken tegen Indianen of slavenopstanden. In die tijd was Amerika een erg ruig en gewelddadig land waardoor vooral blanken de nood voelden om het heft in eigen handen te nemen. Ze konden toen niet rekenen op een sterke overheid en sindsdien is het wantrouwen tegenover de overheid nooit verdwenen. Daarom is het verzet van Amerikaanse wapenbezitters tegen strengere regels rond wapens zo verbeten.

Tot slot is er nog het christenfundamentalisme. Dit is verspreid door de vele protestantse sekten die zijn opgericht door Europese religieuze vluchtelingen die naar Amerika trokken. In Amerika heerste er van in het begin veel meer godsdienstvrijheid dan op het oude continent. De keerzijde hiervan was en is dat er geen centrale kerkelijke autoriteit is die de meest fundamentalistische lezingen van de bijbel eruit kan wieden. Doordat veel Amerikaanse protestanten de bijbel letterlijk zijn gaan lezen, ontstonden er standpunten in die gemeenschappen (vooral bij de evangelische christenen in de zogenaamde Bible Belt) die botsen met de waarden van de Verlichting. De onverdraagzame houding naar holebi’s, de strenge veroordeling van abortus en de puriteinse seksuele moraal zijn daar de opvallendste voorbeelden van. Doordat er zoveel diepgelovige Amerikanen zijn, zijn christelijke belangengroepen erg machtig en rijk geworden. Ze hebben hun radicale ideeën succesvol in de Amerikaanse politiek kunnen binnenbrengen en verspreiden, vooral binnen de Republikeinse partij. De Republikeinen hebben de harten van de Amerikaanse evangelicals kunnen veroveren door hun politieke discours rond familiewaarden. Ze werken hierbij met het ‘strenge vader’-model, dat als ideaal dient voor de hele samenleving (zie later).

Het is ondertussen duidelijk geworden hoezeer deze cocktail van extreme opvattingen het publieke debat in Amerika heeft verziekt. De polarisatie tussen Republikeinen en Democraten is in de laatste vijftien jaar alsmaar dieper geworden. In veel Amerikaanse families ontstaan er ruzies en vetes omwille van politieke opvattingen. Veel Amerikanen wijzen potentiële partners af omdat ze Republikein of Democraat zijn. De bitse strijd tussen de beide partijen heeft Washington verlamd. In de achtjarige termijn van Obama heeft de Tea Party een tactiek van demonisering gebruikt. Ze hebben valse mythes over Obama actief verspreid (‘Obama is geboren in Kenia!’, ‘Hij is een communist!’, ‘Hij is een moslim!’ en jawel…. ‘Hij is Satan!’). De nieuwszender Fox heeft gretig meegewerkt aan die demonisering. De Republikeinse kiezers werden zo vervuld met een drang om zich te revancheren op Obama en de Democratische partij.

Nu we deze korte geschiedenis hebben overlopen, kijken we in het volgende deel kijken naar hoe de Amerikaanse samenleving al decennia aan het uiteenrafelen is. Hoewel Amerika nog steeds een militaire en culturele supermacht is, wordt het binnenland geplaagd door diepe problemen. Dit vormt een ideale voedingsbodem voor een manipulator als Steve Bannon, de naaste adviseur van president Trump. Hij is de figuur die deze drie ideologieën in al hun radicaliteit heeft weten verspreiden, eerst via de nieuwssite Breitbart, daarna via de figuur van Donald Trump. Hij heeft met zijn internetpropaganda en –manipulatie mogelijk een nieuw hoofdstuk geschreven in de geschiedenis van westerse democratieën. Zij zullen zich tegen het ‘bannonisme’ moeten wapenen om stabiel te blijven.