AUTEUR: El Hammouchi Othman

THEMA: Filosofie en politiek

Een aantal recente gebeurtenissen die grote weerklank hebben gekregen in de media hebben het noodzakelijk gemaakt de vraag te stellen: wat is de plaats van religie, en bij uitbreiding religieuze voorschriften, in een liberale, seculiere maatschappij? In dit stuk zal ik argumenteren dat de liberale rechtsstaat, mits haar principes correct toegepast worden, de gelovige alles biedt wat hij maar kan verlangen. Een herwaardering van die fundamentele principes kan dus een raamwerk bieden waarbinnen het vreedzaam samenleven van verschillende levensstijlen mogelijk is.

Comprehensive doctrine

Elke formulering van de basisprincipes van de liberale rechtsstaat zal noodwendig in hoge mate leunen op het idee van een wereldbeschouwing of ‘comprehensive doctrine’ (om rawlsiaanse terminologie te gebruiken). De centrale idee is dit: de mens is een kennend, beschouwend en waarderend wezen, en is in staat met behulp van die faculteiten zich een beeld te vormen van de structuur van de wereld en zijn plaats daarin. Verschillende zulke wereld- en levensbeschouwingen zullen zelden met elkaar overeenstemmen, in het bijzonder op punten als het bestaan van God en de aard van het goede leven. Traditioneel werd dit opgelost door, op formele dan wel informele wijze, een staatsreligie aan te nemen, dat alle zulke kwesties beslechtte. In de 17^de en 18^de eeuw vormden zich echter in de westerse wereldelites die de vrijheid eisten om zelf te mogen beslissen over levensstijl en wereldbeeld: aldus ontstond de liberale rechtsstaat. Haar basispremisse was de volgende: dat er bepaalde kwesties en vraagstukken zijn – God, persoonlijke moraal, het hiernamaals – waarover intelligente en goedhartige mensen het oneens kunnen zijn, en dat de maatschappij dientengevolge zo georganiseerd moet zijn dat elk individu de vrijheid heeft zich er autonoom en onafhankelijk een idee over te vormen. Maatschappelijke autoriteit wordt dus niet meer gerechtvaardigd op platonische wijze, vanuit haar heilzaamheid voor de mensen, maar op basis van het sociaal contract. Dientengevolge wordt er een gewichtige beperking opgelegd aan de wetgever: hij moet aantonen dat elke inperking van de vrijheid in dienst staat van het handhaven van de mogelijkheidsvoorwaarden van het gemeenschappelijke leven, namelijk de publieke orde en gelijke vrijheid.

Religieus recht als ethisch systeem

Hoewel het onrechtmatig zou zijn voor een liberale rechtsstaat om restricties op te leggen op de vrijheid van haar leden, spreekt het voor zich dat zijzelf dat wel mogen doen. Immers, het is de bedoeling dat elk individu een eigen ethisch systeem (levensstijl; herinner dat ethiek komt van het Griekse ἦθος, gewoonte) ontwikkelt, en daarbij hebben ze de vrijheid liberaler of minder liberaal te zijn. Onderstel nu dat een groep individuen een onvermogen ondervindt om zelf een conceptie van het goede leven te ontwikkelen, en daarom beslist een formulering ervan die door iemand anders uitgewerkt werd aan te hangen. Onderstel verder dat deze regels opgeschreven zijn in een boek dat ze als een heilige openbaring van een bovennatuurlijke persoon beschouwen, en dat ze er instituties en instellingen rond bouwen, en het doorgeven aan hun kinderen. Al deze handelingen zijn volledig legitiem en toegestaan binnen de context van de rechtsstaat. Welnu, hebben we hier iets ander gedaan dan religies en hun wetsbepalingen beschrijven? Zolang individuen formele vrijheid genieten ten aanzien van hun keuze van levensstijl, m.a.w. zolang ze niet gedwongen worden met gewelddadige middelen (wiens bestrijding het doel der wet is), zou het vrijwillig naleven van een religieuze wetgeving geen enkel probleem moeten stellen aan de liberale rechtsstaat, mits haar bepalingen niet ingaan tegen gelijke vrijheid en openbare orde. Natuurlijk hebben religieuswettelijke oordelen geen enkele rechtsstatelijke erkenning en ontlenen ze dus hun geldigheid volledig aan de vrijwillige naleving ervan door de leden van de religieuze gemeenschap. En natuurlijk moet het diezelfde leden altijd vrij staan om bij onvrede naar een seculiere rechtbank te stappen. Maar binnen die perken kunnen, zoals reeds gebeurt in de Angelsaksische landen, zonder probleem informele rechtssystemen bestaan.