AUTEUR: Ludo Serrien

THEMA’S: Politiek, sociologie en filosofie

Bart Brandsma, Polarisatie, Inzicht in de dynamiek van wij-zij denken, 2016.

Het boek kan alleen aangeschaft worden bij de auteur: www.polarisatie.nl

Hoe polarisatie of wij-zij denken doorbreken?

De Nederlander Bart Brandsma is filosoof, consultant en trainer bij de ontwikkeling van een ‘polarisatiestrategie’. Hij leidt professionals op die met visie hun vaardigheden willen inzetten in de aanpak van wij-zij denken. Ook in Vlaanderen werd hij betrokken door stedelijke overheden, scholen en het holocaustmuseum Dossin in Mechelen. De variaties van wij-zij denken zijn eindeloos: moslims versus niet-moslims, burgers tegenover politiek, die ‘van beneden’ tegenover die ‘van boven’, daders versus slachtoffers, voor of tegen hoofddoeken, hangjongeren tegen de politie, het volk tegen de elite, vrouwen tegenover mannen, en ga zo maar door. Hoe gaan we om met het wij-zij denken? Welke positie nemen we in? En werken we de polarisatie niet onbewust in de hand?

Het denkkader van Bart Brandsma is helder en uitdagend en gaf me een antwoord op het ongemakkelijk gevoel waarmee je worstelt als je met vormen van wij-zij denken wordt geconfronteerd, ook in het domein van het sociaal werk. Het denkkader is vooral bruikbaar op die plekken waar die polarisatie zich voordoet: in steden, in buurten, tussen groepen van mensen, tussen mensen in hun micro-leefwereld.

Hoe conflicten leiden tot polarisatie

De centrale focus van het denkkader is: ‘leer bij polarisatie het midden te houden’. Want door de investeren in ‘het midden’ schep je mogelijkheden om tot sociale cohesie te komen. Niet door te investeren in de uitersten, want die willen elk op hun pool de polarisatie alleen maar opdrijven door medestanders te zoeken voor hun eigen gelijk en voor hun wij-zij logica. Dat ‘midden’ is niet zwart of wit, het is grijs. Oei, grijs daar houden we zo niet van. Wat enorm prikkelt is dat voor Brandsma dit grijze gebied helemaal niet gelijk staat aan zoutloze neutraliteit, eindeloos genuanceer, platte compromissen of het uit de weg gaan van conflicten. Integendeel, juist in het midden en met de mensen in het midden kan men constructief omgaan met conflicten, maar tegelijk is dat ook moelijker dan in dialoog te gaan met de uitersten of die uitersten in onze mediagenieke wereld met elkaar te laten botsen.

Het is dan ook belangrijk om het verschil te zien tussen conflicten en polarisatie. Conflicten horen bij het leven en nemen gevarieerde vormen aan. Brandsma schetst mooi welke fasen (het zijn er zeven) een conflict doorloopt. In de loop van die conflict-ontwikkeling is het van belang om te ontdekken wat de ‘werkelijke kwestie’ is, die achter de oorspronkelijke aanleiding zit.

Een conflict kan ook uitmonden in polarisatie, in een wij-zij denken. Die wordt gevoed doordat anderen rechtstreeks of onrechtstreeks ‘meekijken’ naar het conflict. Het conflict voedt de polarisatie en de polarisatie verstrekt het conflict. Merkwaardig is dat de direct betrokkenen bij het conflict vaak al stappen zetten naar toenadering en dialoog, terwijl de indirect betrokkenen lustig voortgaan in hun zwart-wit denken. Polarisatie is dus vooral een moeilijk grijpbare ‘gedachtenconstructie’, die gevoed wordt door een mensbeeld dat er van uitgaat dat we allemaal verschillend zijn en botsende ‘identiteiten’ hebben. Om de eigen identiteit te cultiveren is het nodig om het verschil met de identiteit van ‘de ander’ van ‘zij’ te benadrukken, onder meer door de ander(en) te veroordelen als de schuldige van het conflict. Dat leidt tot uitzichtloze polarisatie die conflicten alleen maar aanwakkert.

De dynamiek van polarisatie

Om een eigen rol te kunnen opnemen in polarisatie, is het belangrijk om een goed inzicht te hebben in de vijf rollen die spelen in polarisatieprocessen. Dit is het basisschema van het denkkader van Brandsma. Teveel om hier helemaal uit de doeken te doen, daarvoor moet u beslist het boek lezen, rijk gestoffeerd met voorbeelden uit het echte leven van elke dag.

Toch even een kort bestek.

De eerste rol is die van de ‘pusher’, die brandstof levert voor het wij-zij denken. De pushers aan beide kanten van de pool doen exact hetzelfde: ze gaan uit van het eigen gelijk en de ander is 100% fout. Pushers willen alleen hun eigen positie versterken en hebben geen nood aan een echt debat, tenzij om samen met de andere pusher de tegenstelling nog meer te voeden. De ‘joiner’ is de persoon die aanleunt bij een pusher en is het mogelijk niet helemaal eens, maar kiest toch een kamp. De pushers nodigen ook uit om een kamp te kiezen, en appelleren ons op een reflex die we allemaal hebben: we zijn liever omringd door medestanders dan tussen twee vuren te staan. Maar hoe meer joiners, hoe sterker de polarisatie en hoe minder echte dialoog of debat. Echte dialoog gaat immers over dilemma’s, vraagstukken, vaak andere dan deze die door de pushers op de agenda zijn geplaatst. Die echte dialoog speelt zich af in ‘het midden’. Daar zit ‘the silent’, niet te begrijpen als de zwijgende en onverschillige meerderheid. Wel de échte, vaak onzichtbare betrokkenen, zoals bijvoorbeeld de bewoners van een wijk. Met hen de dialoog aangaan naar aanleiding van polarisatie over overlast, geeft kansen om tot een constructief gesprek te komen over hoe bewoners willen samenleven in de buurt. Vaak hebben we echter de neiging om in gesprek te gaan met de pushers en de conflicterende partijen bij elkaar te brengen of om aan de pushers een postitief ‘tegenverhaal’ te brengen. Dit is de vierde rol: die van de ‘bruggenbouwer’. Die rol loopt over van de goede bedoelingen, maar leidt helaas vaak tot een bevestiging en zelfs versterking van de polarisatie. Dit komt doordat de bruggenbouwer niet echt in het midden gaat staan, maar zich eerder opstelt boven of tussen de polariserende partijen. Omdat hij niet in gesprek gaat met het midden wordt hij de speelbal van de polarisatie. Zo komen we bij de vijfde rol: die van de ‘zondebok’, de figuur de polariserende partijen hun gevoelens van schuld en woede kunnen uitleven, zoals twee rivaliserende hooligan-bendes zich samen gaan richten tot de politie.

Het spel veranderen

Het boek geeft heel wat handvatten om de dynamiek van polarisatie te doorbreken. I.p.v. de polen te laten botsen of er tussen bruggen te bouwen én het risico te lopen de zondebok te zijn, is het zaak om een echte dialoog aan te gaan ‘in het midden’. Dit vraagt een ‘mediative speech’ en een ‘mediative behaviour’, vrij vertaald als de kunst en de houding om ‘in verbinding’ vragen te stellen naar wat mensen werkelijk beweegt, wat hen raakt, kortom: wat de ‘werkelijke kwestie’ is. Op die manier haal je de ‘framing’ van de pushers onderuit. Het cultiveren van botsende identiteiten (wij-zij) kan dan omgebogen worden naar een dialoog over de echte problemen en conflicten. Door bijvoorbeeld het frame van de controverse moslims en niet-moslims te doorbreken en door te vragen naar de echte spanningsvelden in een wijk.

Om het duivelse spel van de polarisatie te doorbreken geeft Brandsma 4 manieren mee: probeer te veranderen van doelgroep, van onderwerp, van positie en vooral: sla een andere toon aan. Abstracte standpunten worden dan reële ‘vraagstukken’, bruggenbouwers gaan dan werkelijk in het midden staan en kunnen goed luisteren en gaan niet moraliseren.

Deradicaliseren?

Het slothoofstuk van het boek is, hoe kan het anders, gewijd aan het thema van (de)radicalisering. Polarisatie is onvermijdelijk en kan zelfs een motor zijn van verandering en vernieuwing, mits de goed aanpak ervan. Maar wat als ze niet meer ‘beschaafd’ wordt en een gevaarlijke dynamiek heeft die groepen splijt en samenwerken, zelfs het samenleven bedreigt? Brandsma schetst ‘radicalisering’ als men een wereldbeeld zodanig gaat bevestigen, dat er geen enkele verbinding meer is met andere wereldbeelden. Radicalisering wordt gevoed door ‘het kwaad van de eenzijdigheid’, waardoor er geen debat meer is, laat staan een dialoog. Er is alleen nog ‘monoloog’.

Dwingen of overtuigen brengen hier geen soelaas. Alleen de lange en geduldige weg om de cirkel van radicalisering naar ‘het midden’ te brengen.

(Dit artikel verscheen ook op Sociaal.net)