AUTEUR: Patrick Bailliu

THEMA: Politiek, Filosofie, Sociologie

Vooraleer we op bovenstaande vraag ingaan wil ik even een summier weergeven wat we vandaag onder psychopaat begrijpen. In tegenstelling tot wat veel mensen denken is psychopathie geen geestesziekte, maar een karakterafwijking. Deskundigen zijn het er echter niet over eens wat een psychopaat precies is. In de loop der tijd heeft psychopathie diverse namen gehad, zoals ‘gekte zonder dwangvoorstellingen’ en ‘morele waanzin’. De Amerikanen zeggen ‘sociopaat’ in plaats van psychopaat, en de Amerikaanse psychiatrie hanteert vaak de diagnose antisocial personality disorder. In de internationale classificatie van ziekten (ICD) is psychopatie geclassificeerd onder de categorie dissociale persoonlijkheidsstoornis. In de internationale classificatie van ziekten (ICD) die wordt gebruikt door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), is psychopathie geclassificeerd onder de categorie dissociale persoonlijkheidsstoornis. De achtergrond van de nieuwe termen is deels dat het woord ‘psychopaat’ als scheldwoord wordt gebruikt, deels dat de definitie tot dusverre ten onrechte op het individu zelf gericht was en niet de problematische relatie van de psychopaat met de omgeving meenam.

Wat zijn de kenmerken van psychopaten?

– Ze zijn charmant, gaan met iedereen om, praten met gebaren en lijken erg doelgericht. Ze hebben  geen empathie, dus geen vermogen om zich in te leven in wat anderen denken en voelen.
– Ze overschatten zichzelf, spannen anderen voor hun karretje, manipuleren en voelen zich totaal niet schuldig als iemand door hun toedoen lijdt. Ze zijn vaak onbetrouwbaar en leugenachtig.
– Ze overzien de gevolgen van hun daden niet. Ze stoppen snel met hun opleiding of baan als ze tegenslagen of tegenwerking ondervinden, ze maken schulden – ook namens anderen – en vallen vaak in de categorie van gewelddadige echtgenoten.
– Ze erkennen niet dat ze een probleem hebben, waardoor het erg moeilijk is om ze te behandelen.

Wat blijkt nu?

Psychopaten vertonen ook meer dan anderen narcisme, net zoals ze eerder machiavellistisch (manipulatief) zijn. Psychopaten zijn een gevolg van bio-psychosociale factoren maar als je er even bij stilstaat dan lijkt het neoliberale systeem een ideale wordingplaats en speeltuin voor ambitieuze psychopaten die de sociale ladder of carrièreladder beklimmen zonder na te denken over degenen die uit de weg worden geruimd. Zo toont een onderzoek dat 1 op 5 directeurs/managers psychopathische gedrag vertonen. Het beroep waar je de grootste kans hebt een psychopaat aan te treffen is (behalve bajesklant) bij CEO’s, de top van de militaire hiërarchie net zoals de top van de politieke wereld en managers tout court. Dit presenteert ogenschijnlijk een probleem voor de overtuiging dat neoliberalisme het meest morele systeem is.

Hegemonie van de psychopaat

Zo komen we bij Lajos Brons en de hegemonie van de psychopaat. Lajos Brons schreef een interessant essay over dit onderwerp. Hier volgt een samenvatting.
Een staat kan zijn burgers op slechts twee manieren onder controle houden: met geweld en/of met spontane instemming. Dit idee leende Gramsci van Machiavelli en werkte hij verder uit. Spontane instemming noemde hij “hegemonie” (ook wel “culturele hegemonie” genoemd, al gebruikte Gramsci die term niet zelf). Hegemonie – in deze zin – is dus de “spontane”, min of meer automatische aanvaarding van de bestaande machtsverhoudingen en van de sociale en politieke toestand in een maatschappij. Van deze twee bronnen van macht of controle, geweld en hegemonie, is hegemonie de belangrijkste. Niet alleen omdat geweld kostbaar is en op de langere termijn niet werkt, maar ook omdat geweld hegemonie ondergraaft, want dwang en spontane instemming gaan zelden samen. Als een staat geweld gebruikt tegen burgers, dan moet dat daarom altijd aanvaard geweld zijn binnen het kader van de aanvaarde taakuitoefening van de staat.

Iedere stabiele staat is derhalve in de eerste plaats gebaseerd op (culturele) hegemonie. Culturele hegemonie werkt via de verspreiding van ideeën – normen, waarden, overtuigingen, waarheidsclaims, enzovoorts – die doorsijpelen vanuit de maatschappelijke elite en algemeen aanvaarde “kennis” worden. Deze verspreiding van ideeën is (meestal) een automatisch proces; hegemonie wordt normaal gesproken niet georganiseerd, en werkt het beste zolang het onzichtbaar blijft. Eén van de belangrijkste overtuigingen binnen iedere functionerende hegemonie is het geloof dat er geen alternatief is voor de bestaande maatschappelijke verhoudingen en/of maatschappelijke organisatie, en/of dat die “natuurlijk” zijn.

Sinds de jaren 70 heeft een groeiend aantal denkers er op gewezen dat neoliberalisme (of kapitalisme) hegemonisch is (geworden) in deze zin. Het is nu bijna algemeen aanvaard dat er geen alternatief is voor een neoliberale, kapitalistische economie, en/of dat een economie gebaseerd op onbeperkte vrijhandel natuurlijk is. Wie dit geloof afwijst wordt voor gek versleten. De huidige verzameling van hegemonische ideeën is echter veel breder dan alleen dit geloof dat er geen alternatief is. Het mensbeeld dat ten grondslag ligt aan het neoliberalisme is dat van een volstrekt zelfzuchtig, autonoom individu. “There is no alternative” (“er is geen alternatief”) was één van Margaret Thatchers favoriete leuzen, maar zij verdedigde ook dit mensbeeld en streefde er naar het realiteit te maken. Dat is in grote lijnen gelukt (maar vanzelfsprekend kan dat niet alleen Thatcher aangerekend worden) en dit mensbeeld is derhalve hegemonisch geworden: het fungeert als norm, model en ideaalbeeld. Dit mensbeeld is echter een psychopathisch mensbeeld. Het is een model van een mens als een individu dat zelfzuchtig streeft naar bevrediging van eigen behoeftes, een impulsief en manipulatief individu met weinig tot geen invoelingsvermogen en schuldgevoel, een parasitair individu dat geen rekening houdt met zijn medemens. Het is een mensbeeld dat alle kenmerken van een psychopaat vertoont, en de normalisering van dit mensbeeld is een vorm van psychopathie op maatschappelijk niveau: “culturele psychopathie”. Culturele psychopathie uit zich op verschillende manieren, sommige zichtbaarder dan anderen.

De meeste “helden” in actiefilms en TV-series zijn psychopaten, bijvoorbeeld, maar de meer algemene verheerlijking van geweld in film en op TV en de reductie van bijrollen tot eendimensionale onmensen dragen bij aan de verspreiding van hetzelfde psychopathische mensbeeld. Topmanagers worden geacht zich als psychopaten te gedragen, en verwachten min of meer hetzelfde van hun werknemers. Medeleven met daklozen, vluchtelingen, de armen, enzovoorts – die in toenemende mate worden gedemoniseerd – wordt gemarginaliseerd (of zelfs als gevaarlijk beschouwd). Culturele hegemonie is aanvaarding van of instemming met een maatschappelijk, politiek, en economisch systeem. De huidige maatschappelijke verhoudingen en maatschappelijke organisatie – niet alleen in België, worden mogelijk gemaakt en in stand gehouden door hegemonie, door “spontane” instemming of aanvaarding, door het geloof dat er geen alternatief is, enzovoorts. Maar de huidige “wereldorde” is een orde waarin steeds grotere groepen worden buitengesloten en gemarginaliseerd, waarin vooral menselijk lijden wordt geproduceerd en dat tegelijkertijd leert om dat menselijk lijden te negeren (dat is culturele psychopathie). Een gegeven die Paul Verhaeghe neoliberale waanzin noemt. Wie dat wil veranderen – wie een menselijker wereld wil – moet derhalve de huidige hegemonie bevechten, maar tegelijkertijd ook een “tegen-hegemonie” – een culturele hegemonie voor de toekomst – creëren. Immers, als Machiavelli en Gramsci gelijk hebben, dan vereist een stabiele staat aanvaarding door het volk (dat is hegemonie).

Dit is niet anders voor een menselijkere staat dan voor een psychopathische, neoliberale staat. Wat verschilt tussen die twee is de inhoud van de ondersteunende, hegemonische ideeën: een psychopathische staat steunt op de “hegemonie van psychopathie” (d.w.z. de huidige hegemonie), een menselijkere staat zou op een (tegen)hegemonie van medeleven gebaseerd moeten zijn. (Want psychopathie is vooral een gebrek aan medeleven.) De strijd tegen de huidige hegemonie – Gramsci vergeleek deze strijd met een loopgravenoorlog – kan alleen gewonnen worden door de steunpilaren van de hegemonie van psychopathie te vernietigen. De belangrijkste twee pilaren zijn de massa-media en entertainment-industrie die verantwoordelijk zijn voor een stroom van hegemonische propaganda, en de dominante geloofsovertuiging binnen de economische “wetenschap”, neoklassieke economie, die een essentiële rol speelt in de verbreiding van het psychopathische mensbeeld en die het geloof dat er geen alternatief is opsiert met een wetenschappelijke status.

Van inzicht naar perspectief naar concrete actie?

Elk maatschappelijk bestel bepaalt zowel de identiteitsontwikkeling als de eventuele stoornissen van zijn leden. De huidige neoliberale maatschappij produceert consumerende individuen die elkaar onderling beconcurreren, met toenemend onderling wantrouwen, regelzucht en sociale angsten tot gevolg en creëert een speelveld voor de psychopaat. Centraal staat de mythe van de selfmade man: als je slaagt, heb je het aan jezelf te danken, als je mislukt ook, en het belangrijkste criterium is winst, geld. Het moet iets opbrengen. Dat is de boodschap. Wat zijn dan concrete stappen? Een stap terugzetten, onderwijs niet laten dicteren door de markt maar door een deugdethische grond. Terug naar de verhalen en overkoepelende ethiek. Deze ethiek is samen met die overkoepelende verhalen verdwenen, en de vroegere idealen worden vandaag afgedaan als ‘wollig’. Alasdair MacIntyre heeft de geschiedenis van deze verdwijning zeer treffend beschreven, samen met de gevolgen. In de plaats van de vroegere ethiek, zo schrijft hij, leven we vandaag onder het juk van een morele fictie, namelijk dat van de systematische effectiviteit. Hij noemt dit moreel omdat bij de realisatie van die effectiviteit steevast mensen gemanipuleerd worden voor het bereiken van een extern doel. En hij noemt het een fictie omdat het helemaal niet effectief is; integendeel, het is niets anders dan een masker voor een doorgedreven sociale controle. Dat masker doorbreken is de eerste stap en onderwijs heeft hier een belangrijke plaats in.

Bronnen

https://wibnet.nl/mens/psychologie/wat-is-een-psychopaat en Cleckley (1976)
https://research.bond.edu.au/en/clippings/one-in-five-ceos-are-psychopaths-new-study-finds-proportion-of-ps
https://www.abc.net.au/news/2016-09-13/tool-to-screen-for-psychopaths/7839854
https://www.sampol.be/2012/05/de-neoliberale-waanzin-flexibel-efficient-en-gestoord
https://www.tijdschriftcdv.nl/inhoud/tijdschrift_artikel/CD-2015-1-60/De-ziekmakende-neoliberale-wegwerpmaatschappij