Van kritiek…

AUTEUR: Patrick Bailliu

THEMA: Filosofie

De mens houdt van het woord optimisme, de hoop op dingen, op meer en beter. Maar de notie optimisme is een misleidend begrip, ze verbergt een wenselijk denken, een onuitgesproken verlangen en vooral ze is onredelijk.

Wie de betekenis van het begrip optimisme opzoekt, komt al snel uit op het volgende uit: ‘Optimisme, komt van het Latijn optimum wat het beste betekent of van oudsher het geloof in de beste van alle mogelijke werelden te leven.’ (Wikipedia)

Dit laatste vinden we terug in de filosofie van de Duitse filosoof Gottfried Leibniz (1646-1716). In het boek Theodizee schrijft hij een metafysische onderbouwing van het optimisme neer. Voor Leibniz was het duidelijk dat God in zijn almacht en goedheid slechts de beste van alle denkbare werelden geschapen kon hebben. Voltaire kon Leibniz metafysische onderbouwing alvast niet smaken, wat hij in zijn roman Candide (1755) ook liet blijken. Niet omdat het geen belangrijk idee is, maar omdat je het idee niet kunt toetsen. We hebben geen vergelijkingsmateriaal en weten niet of er betere werelden mogelijk zijn.

De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) beschouwde optimisme niet alleen een valse, maar ook een gevaarlijke doctrine. De optimist gelooft dat hij recht heeft op geluk en plezier, op meer en beter. Als het leven tegenvalt, zoals zo vaak het geval is, gelooft hij dat hem onrecht is aangedaan. Terwijl wie in zijn lot kan berusten, voor altijd bevrijd wordt van alle zorg en angst. Optimisme toont bij Schopenhauer een psychologische geladenheid. Ze is m.a.w. een signaal van zelfbedrog. Het is misschien daarom dat de psychiater Dirk De Wachter een pleidooi houdt voor malcontentement, gewoonheid en verbinding.

Of in de woorden van de Nederlandse filosoof René Gude : ’De ware optimist is een zwartkijker’. Hij ziet in dat de wereld een bijzonder aangelegenheid is: een aaneenschakeling van optima, die zowel hoogte- als dieptepunten zijn. Een optimum kan verschrikkelijk zijn. Het Derde Rijk was ook een optimum. Alle reden om te kijken naar de idealen, die tot die afgrijselijke werkelijkheid geleid hebben. Pessimisten maken zich van dat onderwerp af door te stellen dat alle idealisme gedoemd is te mislukken. Een optimist onderkent door Auschwitz de kracht van idealen en streeft juist daarom naar verbetering. Want onze ideeën hebben kennelijk invloed.

Karl Popper beschouwde het een morele plicht om optimistisch te zijn. Hij baseerde zijn optimisme op zijn interpretatie van het heden en het nabije verleden. De huidige tijd biedt mogelijkheden waar men vroeger niet van kon dromen, betoogde hij. Onze vrije wereld is de beste tot nu toe. Armoede is teruggedrongen en mensenrechten worden erkend. Natuurlijk bestaan er nog veel sociale problemen. Maar die worden niet verzwegen: ze staan op de maatschappelijke agenda. Optimisme is een plicht, juist omdat een goede afloop niet vanzelfsprekend is. Er zijn geen wetten van de vooruitgang, ook niet in wetenschap en techniek. Daarom is er de opdracht de toekomst vorm te geven. Vlak voor zijn dood in 1993 verklaarde Popper in een interview: ‘De toekomst hangt af van wat wij doen. Wij dragen alle verantwoordelijkheid. Dus het is onze plicht, niet om het kwaad te voorspellen, maar om te vechten voor een betere wereld.’

Karl Popper dankt zijn bekendheid aan zijn boek The Open Society and its Enemies. Daarin nam hij stelling tegen het fascisme en het communisme. In een vrije, liberale samenleving komen mensen het beste tot hun recht, vond hij. Maar vrijheid is ook een opdracht, niet alleen een prettige omstandigheid waarin iedereen zo veel mogelijk zijn eigen gang kan gaan. De vrije wereld moet ruimte bieden aan morele en religieuze ideeën die de waardigheid van de mens beklemtonen. Dan is het de beste wereld tot nu toe. Maar Popper kreeg niet volledig gelijk. De wereld werd onttoverd, de grote verhalen verdwenen, het morele pluralisme resulteerde in emotivisme en relativisme, het kapitalisme stimuleerde concurrentie en consumentisme en leidde ertoe mensen tegen elkaar op te zetten. Het fascisme neemt toe, het vrije woord en mening draagt het verder en wordt door de media verder verspreid alsof ieder mening een morele mening in zich draagt.

De Nederlandse filosoof Jan Bransen stelt: ‘Optimisme is niet het nastreven van een steeds beter iets, maar juist inzien dat er een optimum is. Een punt waarna het omslaat in het tegendeel. Het gaat niet om een oneindige lijn die steeds beter, hoger, mooier wordt. Optimisme gaat uit van een parabool, een stijgende lijn, die steeds meer afvlakt en na zijn optimum weer gaat dalen. Bransen gebruikt het opkloppen van slagroom als metafoor voor het optimisme. Slagroom heeft een perfect moment, als je langer doorklopt, krijg je klonterige boter.

Het pessimisme is niet te verwarren met nihilisme. Het nihilisme ontleent zijn naam aan de Latijnse stam nihil, wat “niets” betekent; datgene wat niet bestaat. Dezelfde stam kan ook in het woord “annihilatie” worden aangetroffen: dit woord houdt in dat iets tot niets gereduceerd of volledig verwoest wordt. Nihilisme is het geloof dat alle waarden waardeloos zijn en dat daarom niets gekend of gecommuniceerd kan worden en het geloof dat zichzelf associeert met extreem pessimisme en radicaal scepticisme, zonder enige trouw aan andere ideeën.

Het is de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) die vooral met het nihilisme geassocieerd wordt. In “De wil tot macht” [Aantekeningen 1883-1888] schrijft hij: “Elk geloof, elke overweging dat iets waar is, is noodzakelijkerwijs onwaar omdat er eenvoudigweg geen ware wereld bestaat.” Voor Nietzsche bestond er geen objectieve orde of structuur in de wereld behalve de orde en structuur die wij er aan toekennen. Het doel van het nihilisme manifesteert zich in diverse perspectieven.

Daarnaast is er nog een laatste vraag over de notie optimisme: Is ze een redelijk? Neen dus, integendeel. Optimisme is de uiting van de gevoelsambivalentie. De gevoelsambivalentie is het resultaat van het samenspel tussen constructieve en destructieve gevoelens die de perceptie van de wereld van een individu kleuren. Het bepaalt zijn zijns-waarheid. Een pessimistische perceptie domineert wanneer de psychologische ontwikkelingslijn te vaak onopgeloste psychosociale conflicten moet meedragen. Een optimistische wanneer de psychsociale conflicten meestal een gunstig en voorspoedig voorloop kenden. Deze gekleurdheid is niet steeds bewust maar ze is er wel. Persoonlijkheid, netwerk etc. spelen er belangrijke rol in. Het is een samenspel van vele variabelen. Een perspectief dat vaak over het hoofd wordt gezien.

Optimisme is een mooi voorbeeld van hopen op beter. Maar wat is beter, hoe moet het begrepen worden? Is beter meer of anders of is beter zijn en meer zijn? En hoe doen we dat dan? Ik denk dat optimisme de aard van de mens toont: de aard dat ze wil geloven, is het niet in God, dan is het in wetenchap of de mens zelf, de mens als geloofswezen.

Bronnen: 

[1] https://nl.wikipedia.org/wiki/Optimisme
[2] https://www.trouw.nl/home/de-ware-optimist-is-een-zwartkijker~a58066f7/
[3] directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden
[4] https://www.trouw.nl/home/de-ware-optimist-is-een-zwartkijker~a58066f7/
[5]https://www.ru.nl/radboudreflects/terugblik/terugblik-2014/terugblik-2014/kopie-laat-klimaat/info/verslag-jij-optimist/
[6] https://www.allaboutphilosophy.org/dutch/nihilisme.htm

…naar dialoog

(suggesties en vragen ter stimulans voor verdere dialoog)

• Waarom is optimisme een gevoelsambivalentie en pessimisme niet?
• Waarom is optimisme juist naïef?
• Is de discussie tussen optimisme en pessimisme geen onzinnige discussie wegens teveel variabelen en contextfactoren?
• Is er een positie mogelijk die noch optimistisch noch pessimistisch is? Bv. een open kijk die geen oordeel velt over de toekomst als iets vastliggend én voorspelbaar?