AUTEUR: Hugo Durieux

THEMA: Onderwijs

Hoe moeilijk kan het zijn onderwijs aan te bieden dat inhoudelijk recht doet aan de diversiteit van de leerlingen/studenten/scholieren voor wie het bedoeld is? Behoorlijk moeilijk, zo blijkt soms.

Het Nederlandse expertisecentrum diversiteitsbeleid ECHO hanteert het begrip ‘dekolonisering van het hoger onderwijs’ en gebruikt daarbij deze theoretische omschrijving:

“Dekolonisering is een kader binnen diversiteit & inclusie met een historische en politieke benadering.”

Historisch gezien hebben koloniale ideeën legitimiteit verkregen via instellingen. De universiteit heeft als meest legitieme kennisproducent in de samenleving een sleutelrol gespeeld bij het rechtvaardigen van kolonialisme. In deze historische context heeft de wetenschap gediend om de Europese koloniale belangen te bevorderen. Dit gaat om alle sociale wetenschappen, geesteswetenschappen en natuurwetenschappen. Het idee van Europese superioriteit was verankerd in de algemene én academische kennis, waarbij de Europese/witte/heteroseksuele/man de objectieve en rationele norm werd. In dit proces werd andere kennis als inferieur en niet objectief geschetst, waardoor ‘ander’ gedachtegoed legitimiteit en status verloor binnen (en dus buiten) de universiteit.

Volgens de koloniale theorie wordt dit ‘epistemische en discursieve geweld’ vandaag de dag nog steeds in stand gehouden door onder andere de universiteit. Omdat de universiteit een belangrijke en legitimerende functie heeft in de maatschappij, kan deze (sic) Eurocentrisch een gedachtengoed schadelijk en marginaliserend effect hebben op andere domeinen in de samenleving (bv. economisch, militair, sociaal en politiek).

In de Verenigde Staten zijn (mentale) dekolonisering en critical race theory al veel langer een aandachtspunt in het (hoger) onderwijs. Curricula in Ethnic Studies zijn daarvan het meest zichtbare – en vaak omstreden – resultaat. Volgens sommige critici zouden Ethnic Studies minder te maken hebben met verantwoord onderzoek en onderwijs dan met doodgewoon politiek activisme. Anderen bekritiseren dan weer het gebruik van etniciteit om sociale ongelijkheid te verklaren. Terwijl kinderen met allerlei huidskleuren samen in de klas zitten, wordt ‘gekleurde’ kinderen aangeleerd dat zij structureel het slachtoffer zijn van ‘witte’ mensen, inclusief hun witte klasgenoten uit de minder begoede lagen van de bevolking. 

Hoe ingewikkeld deze dekolonisering van het onderwijs zelfs in de bakermat ervan ligt, blijkt uit recente verwikkelingen in California. Daar proberen namelijk allerlei verschillende belangengroepen, die alle menen een onderdrukte (etnische) minderheid te vertegenwoordigen, gezichtspunten van anderen uit het curriculum te verwijderen.

Ik baseer mij voor het volgende overwegend op een artikel uit Forward (Forverts), het progressieve Jiddische weekblad uit de VS (“Jewish. Fearless. Since 1897.”).

Tegen 31 maart moest het California Department of Education na ruim vier jaar verhitte maatschappelijke discussie zijn zegen geven aan een Ethnic Studies Model Curriculum (ESMC). Het ESMC is een geheel van studierichtlijnen en voorbeeldlessen dat onderverdeeld is in secties als Black/African American studies, Chicano/a studies, Native American studies en Asian American studies. Dit model curriculum zal – al dan niet verplicht, dat moet nog vastgelegd worden in een aparte wet – gelden voor het lager en middelbaar onderwijs (K-12, dit is tot aan het beëindigen van high school, rond een jaar of zeventien) en men hoopt/vreest dat het een inspiratiebron zal worden voor de onderwijsprogramma’s in andere staten.

Van bij het eerste ontwerp was er meteen weerstand vanwege een aantal joodse en pro-Israël organisaties. De Anti-Defamation League bijvoorbeeld bekritiseerde dat in het voorgestelde curriculum BDS (Boycott Divestment and Sanctions) ter sprake zou komen, dat in de woordenlijst geen definitie van antisemitisme was opgenomen, en dat ergens het cliché van de joodse controle over de media zou zijn bovengehaald om “Israël ongegrond te beschuldigen van het koloniseren van land”.

Hoewel volgens Forward sommige joodse groepen de huidige versie beschouwen als een acceptabel compromis of zelfs als een overwinning (uit de tekst van 894 pagina’s is de naam ‘Palestina’ volledig verwijderd), is daarmee de discussie zeker nog niet beëindigd. Ook de plek die de lessen over jodendom krijgen is een bron van ergernis. De twee lessen, Antisemitism and Jewish Middle-Eastern Americans en Jewish Americans: Identity, Intersectionality, and Complicating Ideas of Race, krijgen een plaats in de afsluitende sectie Seeking Models of Interethnic Bridge Building, samen met de alleenstaande les Introduction to Arab American Studies.

Dat is zeer tegen de zin van onder meer, opnieuw, de Anti-Defamation League. Die vindt dat de les over Jewish Middle-Eastern Americans een plek moet krijgen in de sectie Asian American Studies. Tegelijk meent een andere belangengroep dat ook de enige les over Arab American Studies, met inbegrip van Palestina, in die zelfde sectie Asian American Studies terecht moet kunnen. 

De coalitie rond Arab American Studies vindt overigens sowieso dat de huidige versie van het model curriculum helemaal op de schop moet. Studenten moeten toegang kunnen krijgen tot een curriculum dat antiracistisch is, en onderwijsinstellingen zouden open moeten staan voor de geschiedenis, de cultuur en de ontwikkeling van raciaal onderdrukte mensen, inclusief de Palestijnen. Op dit ogenblik echter is de kritische invalshoek – de concepten, waarden en principes – die ten grondslag liggen aan ethnic studies volledig ‘witgewassen’ door buitenstaanders. Volgens een woordvoerster heeft het onderwijsdepartement toegelaten dat “overwegend witte, rechtse belangengroepen een curriculum konden bepalen dat eigenlijk gericht had moeten zijn op de ervaringen en bewegingen van gekleurde gemeenschappen”. 

Wat ik zo merkwaardig vind is het gebruik door activisten van termen people of colour of communities of colour tegenover ‘witte mensen’. Of je het nu bekijkt met betrekking tot huidskleur, of vanuit de politiek-culturele betekenis van dominant en minoritair, deze binaire tegenstelling bevestigt juist de dominantie van wit. Je hebt enerzijds wit, en alles wat niet wit is, is of colour – en dat kan heel divers zijn. Tenzij je uitgaat van een soort differentiedenken als dat van Luce Irigaray in de jaren 1970, die stelde dat de vrouw een onafhankelijke kracht is en een absoluut andere, is het andere altijd anders dan – wat betekent dat gekleurd slechts het negatief is, het anders zijn dan wit. Kortom, wit blijft de toetssteen. Die binaire tegenstelling wit – gekleurd kan je wel complex maken of verwarren door de introductie van het begrip ‘intersectionaliteit’, maar als je dat toepast op iets als ethnic studies, is het hek helemaal van de dam, dan kan je gelijk welk maatschappelijk thema daarin onder brengen.

Ook een woordvoerster van Jewish Voices for Peace zei tegen Forward dat zij tegen het huidige voorstel was omdat de oorspronkelijk emancipatoire bedoelingen uit het oorspronkelijke ontwerp curriculum gekaapt werden door anti-Palestijnse, pro-Israël organisaties, zodat er haast niets meer van overbleef. Maar de woordvoerster van een joodse organisatie verwierp dan weer het hele concept van ethnic studies omdat dat volgens haar in wezen antizionistisch is – waarbij weer eens de klassieke retorische truc antizionisme = antisemitisme werd bovengehaald: “Ethnic Studies is in de kern antisemitisch. De manier waarop men naar de wereld kijkt door een raciale lens, waarbij mensen onderverdeeld worden volgens hun huidskleur, is zo anti-joods – het is in wezen een anti-joods perspectief.” Wat haar betreft moet het hele Ethnic Studies Model Curriculum weggehouden worden van de scholen. 

Aan welke verzuchtingen kan/moet je tegemoetkomen? Op de valreep, op 16 maart, lanceerde het Armenian Action Network nog een oproep: 

“Don’t Erase Armenian-American Studies in the Ethnic Studies Model Curriculum (ESMC) Urgent! The State Board of Education (SBE) in California is now considering edits that would erase Armenian-American studies and history! We need to be in the main curriculum with all West Asian communities under Asian American Studies.”

Inmiddels heeft op 18 maart de California State Board of Education het laatste (het vierde) ontwerp van het ESMC unaniem goedgekeurd. Wat opvalt: zelfs Martin Luther King en de civil rights movement zijn niet in de lessen terug te vinden. De beweging die opkwam voor raciale en sociale gelijkheid en de rechten van alle onderdrukte en uitgebuite mensen en tegen de oorlog in Vietnam, zou niet passen binnen het concept van critical race theory en ethnic studies, zegt de 90-jarige Clarence Jones, die ooit juridisch adviseur en speechwriter was voor King.

Een persoonlijke afsluiter

Ik begrijp volkomen de theoretische omschrijving van dekolonisering van het onderwijs, en ik kan mij er ook volledig in vinden. Maar is de discussie over dekolonisering en het vormgeven van ethnic studies nou net niet iets wat bereikt is door mensen die geen ‘gedekoloniseerd’ onderwijs hebben gekregen? Het feit dat mensen zijn opgevoed binnen de context van een eurocentrisch of white anglo-saxon protestant gedachtengoed heeft hen blijkbaar niet belet een kritische houding daartegenover te ontwikkelen. 

Natuurlijk zien geschiedenis, geopolitiek, cultuur, economie … er anders uit, naargelang het gezichtspunt dat je inneemt en de informatie die je daardoor verwerkt. In die zin is het niet meer dan terecht dat ook andere dan de tot nu toe dominante eurocentrische enz. informatie ruimschoots en op alle mogelijke niveaus aangeboden wordt. Maar mij lijkt het dan op de eerste plaats belangrijk om een zo groot mogelijke veelheid aan gezichtspunten aan te bieden, eerder dan voor één gezichtspunt een dominante positie te creëren door andere – misschien even interessante en/of minoritaire – gezichtspunten te verwerpen en uit te sluiten.

Zelf heb ik lager en middelbaar onderwijs gehad op een katholiek Vlaams-nationalistisch geïnspireerd college, waar priesters – soms nog echte zwartrokken – een deel van het onderwijs verzorgden. Nadien heb ik de eerste twee jaar van mijn studies wijsbegeerte en recht voltooid aan een universiteit van jezuïeten. Ik vraag mij af: heeft dat mijn mens- en wereldbeeld te bekrompen gemaakt?

Bronnen: 

https://rivieren-en-meren.online/2021/03/20/etnische-studies/ 

Expertisecentrum diversiteitsbeleid ECHO: https://www.echo-tlcenter.nl/home/

Forward (Forverts): https://forward.com/news/466069/why-thursdays-vote-on-californias-ethnic-studies-curriculum-wont-end-the/#16160799681453&

Ethnic Studies Model Curriculum (ESMC): https://www.cde.ca.gov/ci/cr/cf/ethnicguidelines.asp