AUTEUR: Thomas Rotthier

THEMA: Filosofie

Sinds de moorden op de cartoonisten van Charlie Hebdo in 2015 is de Verlichting een hot topic geworden. De daders wilden, zoals bekend, de ‘blasfemie’ tegenover Mohammed vergelden. Als reactie kwamen honderdduizenden Fransen op straat om pal te staan voor de vrijheid van meningsuiting, een van de absolute kernwaarden van de Verlichting.

Politici verklaren sindsdien vaak dat de Verlichting het fundament vormt voor ‘onze manier van leven’ hier in het westen. Hoewel de Verlichting westerse samenlevingen diep heeft beïnvloed, is deze formulering misleidend. Ten eerste gaat de Verlichting niet over ‘ons’ maar om universele waarden. In haar universele appél schuilt nu net de kracht van deze denkbeweging. De Verlichting gaat evenmin over zoiets vaags en algemeens als een ‘manier van leven’. Ze draait vooral om instituties zoals een grondwet, een rechtsstaat, mensenrechten, respect voor wetenschap … en waarden zoals rationaliteit en humanisme. Tot slot is de formulering ‘onze manier van leven’ misleidend omdat veel mensen niet erg vertrouwd zijn met de rijkdom aan ideeën die de Verlichting omvat. Niet iedereen heeft de luxe, de tijd of de interesse om die beweging goed te kennen.

De recente aandacht in de media en politiek gaat vooral uit naar principes als de vrijheid van meningsuiting, de scheiding van kerk en staat of secularisering, om de verschillen met de politieke islam in de verf te zetten. Maar dat is maar een beperkte en selectieve invulling van de Verlichting.

Politici recupereren vandaag de Verlichting vaak als een vorm van ‘virtue signalling’. Ze tonen hiermee dat ze aan goede kant van de beschaving staan. Ze kunnen de principes van de Verlichting die hun zaak dienen eruit plukken en de rest ervan verwaarlozen zonder dat hun kiezers er veel acht op slaan. Het opfrissen van  de Verlichtingsprincipes kan dit kersenplukken door politici ontmaskeren.

In mijn betoog wil ik een lans breken om de Verlichting nog eens goed op te poetsen. Het werk is immers nog lang niet af. Vandaag zijn er voldoende politieke, ecologische, maatschappelijke problemen die we op een doordachte manier moeten benaderen. Door onze inspiratie bij 18^e-eeuwse filosofen te zoeken, kunnen we mogelijk een uitweg vinden uit de verschillende impasses vandaag. Die impasses worden veroorzaakt door de opkomst van autoritair populisme, politieke spinning en manipulatie,  polarisering en tribalisme.

Vooraleer ik daaraan begin zal ik eerst grondig uiteenzetten wat ik precies versta onder de Verlichting. Ik leun hiervoor op de analyses die Steven Pinker maakt in Enlightenment Now (2018) en The Better Angels of Our Nature (2011).

Eerst en vooral wil ik nog eens kort de filosofische ideeën van denkers als Spinoza, Kant, Montesquieu, Smith, Mary Wollstonecraft, Jefferson, Locke, Diderot en Condorcet opfrissen. Ik wil echter niet enkel focussen op de ideeën die deze filosofen formuleerden, maar ook op de vooruitgang die eruit is voortgevloeid. Maar eerst duiken we dus even terug in de geschiedenis.

Een van de revolutionaire ideeën die tijdens de achttiende eeuw opgang maakte, was dat mensen gelijk worden geboren[1]. Zowel de boer als de koning worden naakt geboren. Beiden moeten eten, naar het toilet gaan en beiden zullen ooit sterven. De natuur kent geen privileges. Standen en adellijke privileges zijn sociale constructies, geen door God geordonneerde werkelijkheid, zo lees je onder andere bij Rousseau. Het was een eenvoudig inzicht met verstrekkende gevolgen. Hieruit volgde automatisch dat onderdrukte groepen – de derde stand, vrouwen, slaven, andersdenkenden, atheïsten…–  evengoed recht hadden op een menswaardige behandeling.

Een andere pijler van de Verlichting vormde de verwerping van bijgeloof en religieuze autoriteit als legitieme bronnen van kennis. Voortaan zou empirie – oftewel zintuiglijke waarneming – onze gids moeten zijn om de wereld beter te begrijpen. Met instrumenten als een telescoop of een microscoop konden wetenschappers de werkelijkheid preciezer waarnemen en fijnere data verkrijgen. Cruciaal daarbij was om die data systematisch te verzamelen en te analyseren. Empirische data vormden zo de bouwstenen van wetenschappelijk theorieën.

Voor denkers als Francis Bacon en Nicolas de Condorcet was wetenschap niet louter een uit de hand gelopen hobby voor nieuwsgierige zielen. Zij verbonden wetenschap met humanisme. Zij geloofden met andere woorden in de kracht van wetenschap om het menselijk lot verbeteren. Hun optimisme was meer dan terecht: de wetenschap heeft sinds de tijd dat ze hun ideeën opschreven massa’s menselijk leed kunnen voorkomen. Ik kom er later nog op terug.

Het humanisme van de Verlichting vormde ook de kern van de politieke ideeën om de samenleving te hervormen. Absolute monarchieën waren niet te rijmen met de gelijkheidsgedachte. Het is niet omdat je uit een bepaalde familie bent geboren dat je automatisch een bekwame leider bent.

Voortaan zouden leiders hun macht niet langer zonder democratische legitimiteit mogen uitoefenen. Filosofen als Locke, Montesquieu en Rousseau pleitten voor ‘de soevereiniteit van het volk’. De regering van een land moest gecontroleerd worden door een parlement en desnoods afgezet als ze haar macht misbruikte om de bevolking onder de knoet te houden.

Megalomane leiders moesten kunnen afgestopt worden. De stichters van de Verenigde Staten staken daarom allerlei checks and balances in de Amerikaanse grondwet zodat een autoritaire president nooit de kans zou krijgen om de democratie om zeep te helpen.

Verlichtingsdenkers keken ook verder dan hun landsgrenzen. In zijn beroemde essay De eeuwige vrede droomde Kant luidop van de stichting van een wereldgemeenschap met als doel om de vrede te bevorderen. Kant pleitte voor een universele gastvrijheid zodat de verschillende volkeren elkaars cultuur zouden leren kennen.

Een tweede pijler van de vrede volgens Kant was een internationale orde gestoeld op wetten en op de consensus tussen landen. Het respect voor die internationale orde zou voorkomen dat een land een ander land zou aanvallen uit pure veroveringsdrang. Ten derde meende Kant dat vrijhandel eveneens een grote pacificerende werking had. ‘Het is de handelsgeest die niet samen met oorlog kan bestaan’, zo stelde hij. Wie handel drijft heeft er immers geen belang bij dat zijn handelspartner doodgaat. In dat geval is de handelaar immers een klant of leverancier kwijt. Dit gaat net zo goed op voor naties. Het is voor hen veel voordeliger om handel te drijven met andere naties dan ze te bestrijden in nutteloze, dure oorlogen.

Dit verhaal over de Verlichting is vrij goed gekend. Het is wat leerlingen op de schoolbanken meekrijgen. Het zijn deze ideeën waar talloze commentatoren lovend over spreken in hun opiniestukken.

Wat zowel schoolhandboeken als kranten vaak vergeten te vermelden zijn de uitvloeisels van de Verlichting. Hierdoor missen we een duidelijke  kijk op de vooruitgang die is geboekt dankzij de revolutionaire ideeën van deze ‘dode blanke mannen’. De Verlichtingsprincipes zijn enorm krachtig gebleken en hebben de tand des tijds doorstaan. Ze hebben zich de laatste tweehonderd jaar vele  uithoeken van de wereld bereikt. Dit verliep natuurlijk niet zonder horten of stoten, er waren altijd tegenstander of contra-verlichte stromingen die tegenstand boden. De Verlichting heeft evenmin kunnen voorkomen dat er ook diepe duisternis was in de vorm van totalitarisme, wereldoorlogen en genocides.

Toch hebben er tal van positieve veranderingen in de voorbije eeuwen en decennia plaatsgevonden die te vaak onderbelicht zijn gebleven. Door de het verzamelen van massa’s data hebben we daar vandaag een beter zicht op. Humanisme, wetenschap en rationeel denken hebben voor enorme vooruitgang gezorgd. Die mate van vooruitgang was gedurende duizenden jaren menselijke geschiedenis onmogelijk of ondenkbaar. Het wordt tijd dat we daarop ons licht laten schijnen. Dit zal ik zal doen in deel twee.

[1] Zie bvb. de aanhef van de Onafhankelijkheidsverklaring ‘All men are created equal’.