AUTEUR: Alec Lamberts

THEMA: Filosofie

Definiëren wat God juist is, kan niemand. God is een werkelijkheid waarvan de ervaring niet te vatten of te begrijpen is. Die belevenis kan bovendien verschillen van persoon tot persoon. Ik kan wel zeggen wat God niet is. God is geen man met een baard op een wolk die Adam en Eva boetseerde, sorry dat ik de creationisten – en meer algemeen de bijbelfundamentalisten – moet teleurstellen. God is wel liefde en vriendschap, tussen mensen, tussen mens en dier, mens en natuur, en tussen mens en God, ook wel agapei (liefde omwille van de ander zelf) genoemd. God is ook een scheppende en bevrijdende kracht. De woorden van God worden vaak misbruikt voor politieke doeleinden, meestal om de macht van een beperkte groep mensen te versterken. Meer en meer mensen neigen de mening aan te nemen om godsdienst te verbieden. Terwijl godsdienst net dient om een houvast te bieden in moeilijke tijden, niet om te verdelen of om haat te zaaien.

Wat veel mensen verwarrend vinden is dat het woord van God in de Bijbel staat, maar wat ze dan snel vergeten is dat dat woord van God geschreven is door mensen. Vandaar het belang van de kritische Bijbelwetenschap – ontstaan in de 16de eeuw en sinds 1943 door paus Pius XII verdedigd in zijn encycliek ‘Divino Afflante Spiritu’. De Bijbelwetenschap plaatst Bijbelse teksten in hun culturele tijdsgeest en perspectief en gaat naar de diepere betekenissen op zoek. Er staan trouwens mooie teksten in de Bijbel, poëtisch van aard en met een diepere betekenis. Maar extremisten bijten zich vast in de teksten uit het Oude Testament waarin een bij momenten moordlustige God staat beschreven. Die teksten stammen onder meer uit de tijd waarin de Joden in ballingschap leefden onder een slavenjuk, dan zou een mens zich voor minder een moordlustige God voorstellen die de overheerser met de grond gelijk maakt. Extremisten misbruiken de Bijbelse God door Hem voor hun oneerbare doelen als rechtvaardiging te spannen. Al blijven ook die soms mensonvriendelijke verhalen een diepere betekenis dragen, namelijk dat God de grond en de zin van het menselijk bestaan zou zijn.

Anderzijds is er de figuur van Jezus van Nazareth in het Nieuwe Testament, die de droom van God met de mens heeft laten zien door zijn eigen leven in het teken van anderen te plaatsen. Dat is het idee van de figuur Jezus; mensen overtuigen om met elkaar liefdevol en vriendelijk om te gaan en te steunen, om naar elkaars opinie te luisteren en samen een mooie toekomst uit te bouwen. Een toekomst waarin minderheden zich ook thuis voelen binnen de samenleving. Jezus laat tevens zien hoe radicaal de liefde kan zijn. Dat staat onder meer te lezen in de Bergrede bij de evangelist Mattheüs. Gods liefde gaat namelijk ook uit naar wie Hem vijandig gezind is. Deze God is geen concurrent voor de wetenschap.

Dat brengt mij tot de veelbesproken evolutietheorie die in Turkije op de helling staat, in het middelbaar mag ze althans niet meer worden onderwezen wegens “te moeilijk voor het middelbaar”. De evolutietheorie is ontsprongen in het brein van Charles Darwin en later gedeeld door enkele tijdgenoten en is door de jaren heen aangevuld en verder bestudeerd. Charles Darwin was zelf diepgelovig en was in het begin dan ook niet echt opgezet met zijn eigen theorie. Darwin was wel kritisch en zag dat zijn theorie ondersteund werd door zijn wetenschappelijke studies. Zo iemand moet een wetenschapper zijn: een kritische geest. We dienen dus altijd kritisch te zijn voor ons eigen denken én voor wetenschappelijke hypothesen, zo zegt één weerlegging (‘refutation’) veel meer dan alle voorbeelden waarop de theorie wel van toepassing is (‘conjecture’). Karl Popper (‘Logik der Forschung’, 1935) stelde het zo; een wetenschappelijke theorie is gedoemd altijd een hypothese te blijven en staat steeds open voor weerleggingspogingen. Een weerleggingspoging dient natuurlijk ook onderbouwd te zijn met socio-wetenschappelijke studies, stellingen en feiten. Kortweg vinden dat je niet van een aap kan afstammen, valt niet onder de term van weerleggingspoging, eerder onder de term ontkenningspoging. We stammen trouwens niet van de apen zelf af, wel van een gemeenschappelijke aapachtige voorouder. Het menselijke leven is hoe dan ook ontstaan uit niet-menselijke levensvormen en dat heeft de natuur miljoenen jaren tijd gevraagd. Dat een wetenschappelijke hypothese in strijd zou zijn met de Islam kan ik niet geloven.

Geloof en wetenschap lijken twee tegenpolen, maar dat zijn ze niet. Ze zijn anders en dienen een ander doel. Geloof dient om de dingen en het dagelijkse toeval (of lot, zo u wil) te proberen plaatsen, niet om de dingen te verklaren. Het christendom of de islam is geen wetenschappelijke theorie. Geloof gaat over de zin van de dingen en de zin, oorsprong en het doel van het menselijk leven. Wetenschap gaat over de dingen verklaren in hun fysische oorzaken, maar heeft dan weer geen vat op levensvragen. “Zelfs indien al onze mogelijke wetenschappelijke vragen beantwoord zouden zijn, zijn onze levensvragen nog niet eens aangeroerd.”, zei de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein. Het bestaan van een God is niet wetenschappelijk traceerbaar in de feiten en dat is ook niet nodig. De plaats van God is het geloof en niet de wetenschap, denkt Wittgenstein terecht. De evolutieleer van Darwin ontkennen omdat zij het geloof in God zou ondermijnen is een overbodige en – hoewel begrijpelijk – een foutieve reflex, wellicht geboren uit onzekerheid en angst en ook uit een verkeerd begrip van wat geloof en wat wetenschap zijn. Deze angst kan opgevangen worden door goed te begrijpen wat wetenschap (en geloof) eigenlijk doet en zijn. Een gelovige zou de wetenschap steeds moeten omarmen. De wetenschap helpt trouwens om het mysterie van het universum te vergroten (Einstein) en laat zien dat het leven in het universum misschien geen zaak van louter toeval kan zijn zoals het scheppingsverhaal suggereert. Bovendien zegt de evolutieleer niet dat het leven niets met God te maken heeft. Wie dat zegt doet trouwens niet meer aan wetenschap maar aan geloof en filosofie. ‘Toeval’, ‘niet-bedoeld’, ‘gebrek aan objectieve zin in het universum’ zijn filosofische en geen wetenschappelijke categorieën. De wetenschap kan daar als wetenschap niets over zeggen omdat zij enkel natuurkundige feiten verzamelt, ordent en verbindt in een wetenschappelijke theorie onder geijkte methoden. God valt per definitie buiten elke wetenschappelijke theorie. Wie God in een wetenschappelijke theorie plaatst wordt terecht niet meer ernstig genomen als wetenschapper. Het zijn filosofen en theologen die denken over God, niet de wetenschappers.

Wetenschap kan voor het geloof in de Bijbelse God of de God van de Koran geen bedreiging vormen, tenzij men Heilige teksten letterlijk gaat beginnen interpreteren. Van die letterlijke interpretatie van de Bijbel moet de mens dringend van af. Als iemand zegt dat Eddy Merckx ‘een kannibaal’ is/was dan zal niemand vrezen om door de beste wielrenner ooit opgegeten te worden. Als een jongen tegen een meisje zegt: “Jij bent om op te eten”, zal zij het niet meteen op een lopen zetten uit vrees opgepeuzeld te worden. Mensen weten dat het hier om beeldspraak gaat. Beeldspraak roept met krachtige beelden een betekenis op. Maar als we wonderverhalen in het evangelie gaan lezen, dan zien we de beeldspraak plots niet meer. Idem met het scheppingsverhaal dat dateert uit een pre-wetenschappelijke cultuur met een verouderd wereldbeeld. Hoe kon de auteur van dit verhaal ook maar iets vermoeden van het begrip ‘evolutie’?

Het is verschrikkelijk dat extremisten oproepen om Heilige Oorlogen in Europa te beginnen. “Heilige Oorlogen” die uiteindelijk toch het doel hebben de macht van één persoon in Turkije te vergroten (onder het mom van religie). Dat kennen we in Europa uit onze lugubere geschiedenis, waarin de katholieke kerk haar macht veelal misbruikte in de naam van God. En uit de eerdere “Heilige Oorlogen”, terwijl het telkens maar weer om macht in plaats van om religie ging.

Dit alles, terwijl religie net het doel heeft om de mens te verbinden met het mysterie, het onverklaarbare een plaats te geven en de mens te helpen om zich af te stemmen op de frequentie van de goddelijke kracht die woont in alle dingen en hen tegelijkertijd oneindig overstijgt. Zo is de Bijbel of de Koran met metaforen geschreven en stammen die boeken uit een bepaalde tijd. Weer refereer ik aan de kritische Bijbelwetenschap, die de Bijbel niet afbreekt maar zijn verhalen wel in een bredere context plaatst. Die Bijbelse verhalen helpen ons om de dingen die we meemaken te kaderen en God (of de goddelijke kracht) op het spoor te komen, ook vandaag nog. Dat is voor mij de kracht die ik uit mijn geloof haal, maar ik laat geloof geen negatief-politieke drijfveer (of een wetenschappelijke theorie) worden. De geschiedenis van religieuze oorlogen is doorspekt met machtsgeile leiders, terwijl het Bijbelse verhaal precies gaat over een door God aangeboden (dienende) liefde die de mens bevrijdt van macht, machtsmisbruik en onderdrukking. Bart Peeters zong al eerder “God is liefde, en zeker geen haat” en Tourist LeMC vulde aan “ik heb iets nodig om te kaderen, om alle bonheur en malchance te kunnen plaatsen”. Dat iets kan geloof zijn. Geloof verbieden omdat het haat in de hand zou werken – hoewel weer een begrijpelijke maar foutieve reflex – getuigd eigenlijk van eenzelfde angst en onzekerheid als de mensen die vinden dat wetenschap en geloof elkaar uitsluiten. Die reflex is waarschijnlijk geboren uit een verkeerd begrip van wat geloof eigenlijk is.

Wat zeker wel goed én nodig is; opkomen voor minderheden in een samenleving en die minderheden een krachtige stem geven. Liefst met een mooi toekomstgericht programma dat met iedereen evenveel rekening houdt en dat het vertrouwen behoudt in wetenschap, technologie en verschillende geloofsinstellingen en die zaken niet in elkaars vaarwater laat komen. Als je dingen gaat verbieden die mensen een houvast bieden, wordt dat toch illegaal verdergezet.

Extremisme is nooit goed, tenzij in het verdedigen van vrijheid en vrede. Een stelling als een huis van Mark Eyskens waarmee ik het volmondig eens ben. Vat het niet verkeerd op, want een scherp onderbouwd debat is en blijft broodnodig in een democratie. We kunnen ons afvragen of we wel nood hebben aan mannen met plannen die niet meteen uit zijn op een mooie toekomst van de samenleving, maar eerder een toekomst willen waarin de minderheid alle zeggenschap heeft … of toch een minderheid van die minderheid. Laten we de problemen van een makke integratie niet ontkennen, maar koppel die zaken niet aan geloof. Dit is zuiver politiek. Al kan geloof dan weer een houvast bieden voor mensen die zich onderdrukt voelen. Laten we niet in dezelfde val trappen als extremisten met te stellen dat geloof haat creëert en moet verboden worden. We houden beter het hoofd koel, en werken daarbij verder aan een maatschappij waar zowel wetenschap als geloof floreren en elkaar omarmen.