AUTEUR: Wim Vanrie (UGent, Oxford University)

THEMA: Filosofie

OPMERKING: Dit artikel is een reactie op de dialoog die optrad tussen Maarten Boudry en Fons Dewulf over de analogie tussen astrologie en theologie.

Lees het artikel van Dewulf hier: https://mirariproject.com/2017/03/09/18-een-onderzoek-naar-het-analogie-argument/

Lees het artikel van Boudry hier: https://mirariproject.com/2017/04/05/23-antwoord-op-een-onderzoek-naar-het-analogie-argument-door-maarten-boudry/

Maarten Boudry’s tweet dat geen enkele zichzelf respecterende universiteit een faculteit theologie mag omvatten (18/02/17) en zijn daaropvolgende opiniestuk De hagiografie van Sint-Juttemis (De Standaard, 28/02/17) deden veel stof opwaaien. Boudry benadrukte op Twitter echter herhaaldelijk dat niemand inging op de kern van zijn betoog, met name de analogie tussen theologie en astrologie: als we een faculteit theologie goedkeuren, waarom dan niet meteen een faculteit astrologie introduceren? Laat me één tweet citeren: “Bankroet #theologie: na drie tribunes heeft niemand analogie met faculteit astrologie weerlegd, of zelfs poging gedaan” (03/03/17).

Ondertussen heeft Fons Dewulf, collega-filosoof aan de Universiteit Gent, de handschoen opgenomen. In zijn stuk Een onderzoek naar het analogie argument (Mirari, 09/03/17) voert hij een aantal pertinente bedenkingen aan bij het analogie argument. Boudry zelf verdedigt het argument in een repliek (Mirari, 05/04/17).

In dit stuk beargumenteer ik dat Boudry’s repliek er niet in slaagt het analogie argument te vrijwaren tegen de bezwaren van Dewulf. Net zoals bij Dewulf, is het mij uitsluitend te doen om de geldigheid van het argument. Dit is ook expliciet de inzet van Boudry’s repliek aan Dewulf. Het gaat mij dus niet om de vraag an sich of theologie thuishoort aan een universiteit, enkel om de vraag of op basis van Boudry’s analogie argument besloten kan worden dat een faculteit theologie niet thuishoort aan een hedendaagse universiteit.

Boudry’s analogie argument, kernachtig samengevat, heeft de volgende vorm: we verwerpen een faculteit astrologie, dus moeten we ook een faculteit theologie verwerpen. De vraag is hoe die ‘dus’ in elkaar steekt. Boudry’s claim is dat de kenmerken op basis waarvan we astrologie verwerpen ook kenmerken zijn van theologie, wat ons ertoe verplicht onze verwerping van astrologie door te trekken naar theologie. De kenmerken in kwestie zijn: (1) het ontbreken van een onderzoeksobject; (2) het ontbreken van rationele onderzoeksmethodes.

Opdat het analogie argument succesvol is, moet het volgende gelden: dezelfde standaarden die ons ertoe brengen een faculteit astrologie te verwerpen, binden ons er eveneens toe een faculteit theologie te verwerpen. Indien aangetoond kan worden dat de normen die werkzaam zijn in het verwerpen van een faculteit astrologie op zich geen implicaties hebben voor een faculteit theologie, gaat de analogie niet op, en kan vanuit onze verwerping van astrologie niet besloten worden dat we ook theologie moeten verwerpen. Het is precies dat wat Dewulf in zijn bijdrage tracht te beargumenteren, en wat ik hier verder wil staven, rekening houdend met de repliek van Boudry.

Laat ons beginnen met kenmerk (1). Dewulf betoogt dat astrologie wel degelijk een onderzoeksobject heeft, met name “de invloed van planeten en sterrenconstellaties op het aardse leven en de menselijke omgang”. (1) kan dus niet de reden zijn dat we astrologie verwerpen, noch kan dit een gedeeld kenmerk zijn met theologie. Bovendien merkt Dewulf op dat het niet helemaal duidelijk is wat Boudry bedoelt wanneer hij stelt dat theologie geen onderzoeksobject bezit. De gedachte lijkt te zijn dat God niet bestaat. Maar wat het betekent om te zeggen ‘God bestaat’, is zelf een theologisch vraagstuk. We kunnen er niet van uitgaan dat ‘God bestaat’ eenzelfde statuut heeft als ‘Maarten Boudry bestaat’, ‘liefde bestaat’, ‘het Higgs-boson bestaat’, ‘filosofie bestaat’, ‘het getal pi bestaat’, of andere bestaansuitspraken. Eén aspect van theologie is precies het onderzoeken hoe, in overeenstemming met een bepaalde religie, betekenis toegekend kan worden aan ‘God bestaat’ zodat dit een verantwoorde opvatting kan zijn. Dit resulteert in een evenwichtsoefening tussen (onder andere) religieuze eisen die voortkomen uit de religie in kwestie en filosofische standaarden voor het toekennen van betekenis en verantwoorde opvattingen.

Boudry antwoordt dat Dewulf het onderscheid tussen betekenis en verwijzing uit het oog verliest. Zowel ‘God’ als ‘betekenisvolle causale invloeden van sterren op ons aardse leven’ hebben een betekenis, maar geen verwijzing. Volgens mij mist Boudry hier de kern van de zaak. In zoverre we kunnen stellen dat er geen astrologische causale invloeden zijn, is dit een conclusie die gesitueerd moet worden binnen zorgvuldig uitgevoerd wetenschappelijk onderzoek naar de empirische werkelijkheid. Het zijn de normen voor dergelijk onderzoek die pertinent zijn voor astrologie als wetenschappelijke discipline, en die ons er bijgevolg toe gebracht hebben — via een complex historisch proces, zoals Dewulf uiteenzet — deze vermeende causale relaties niet te erkennen.

Voor theologie, echter, gaat dit niet op: hoewel ze misschien een bepaalde transcendente werkelijkheid veronderstelt, hoeft het zeker niet zo te zijn dat het bestaan van die werkelijkheid staat of valt op basis van wetenschappelijk onderzoek naar de empirische werkelijkheid. Dat, zoals Dewulf betoogt, zou zelf een bediscussieerbare stellingname zijn binnen de theologie. Dit brengt me terug naar mijn punt hierboven: de zin waarin God al dan niet ‘bestaat’ voor de theologie, is niet dezelfde als deze waarin de causale impact van sterren al dan niet ‘bestaat’ voor de astrologie. De standaarden op basis waarvan besloten wordt dat ‘causale invloeden van sterren’ geen verwijzing heeft, zijn andere dan deze op basis waarvan besloten wordt dat ‘God’ geen verwijzing heeft. Dat het gebrek aan verwijzing van ‘causale invloeden van sterren’ leidt tot de verwerping van astrologie, impliceert daarom op zich niets voor het gebrek aan verwijzing van ‘God’. Dit wordt onmiddellijk duidelijk indien we de vraag stellen: waarom is het ontbreken van een onderzoeksobject een reden om discipline X te verwerpen? Het antwoord op deze vraag met betrekking tot astrologie, kan niet zonder betekenisverschuiving hergebruikt worden met betrekking tot theologie: de relevante standaarden zijn niet dezelfde. Bijgevolg gaat de analogie niet op: er is geen gedeeld criterium op basis waarvan zowel astrologie als theologie verworpen moeten worden. ‘Gebrek aan onderzoeksobject’ aanvoeren als zo’n gedeeld criterium berust op een verdoken ambiguïteit. De theoloog kan perfect, zonder zich schuldig te maken aan een dubbele standaard, stellen dat het ontbreken van een onderzoeksobject bij astrologie wel een reden vormt om die discipline te verwerpen, maar bij theologie niet. Op dat moment moet de tegenstander van theologie vanaf nul beargumenteren dat het feit dat ‘God’ geen verwijzing heeft de validiteit van theologie wel degelijk ondermijnt, zonder dat zij hierbij gebruik kan maken van de vermeende analogie met astrologie.

Vervolgens kenmerk (2). Hier betoogt Dewulf dat er in de astrologie geenszins een gebrek is aan rationele onderzoeksmethoden. Integendeel: het zijn net die methodes op basis waarvan we besluiten dat astrologie niet langer levensvatbaar is. Het probleem met astrologie is niet zozeer dat haar methodes intrinsiek irrationeel zijn, het probleem is veeleer dat, in zoverre astrologie rationeel beoefend wordt (wat perfect mogelijk is), zo goed als al haar stellingen vals blijken te zijn. Opnieuw kan (2) dus noch de reden zijn dat we astrologie verwerpen, noch een gedeeld kenmerk met theologie. Bovendien merkt Dewulf op dat de onderzoeksmethodes in de theologie, of ze nu rationeel zijn of niet, in elk geval niet dezelfde zijn als in de astrologie. Theologie is veel nauwer verwant met de filosofische studie van concepten (bijvoorbeeld ‘God’, ‘geloof’, ‘dood’, ‘geest’, …) en heeft dan ook een methodiek die grondig verschilt van die van de empirische wetenschappen. Wanneer we spreken over ‘rationele onderzoeksmethodes’, spreken we dus niet over hetzelfde indien we het hebben over astrologie enerzijds en theologie anderzijds.

Boudry herhaalt in zijn repliek dat theologie geen rationele onderzoeksmethodes bezit, maar gaat niet dieper in op het analogie argument. Niettemin zien we een gelijkaardig fenomeen als hierboven. De standaarden voor ‘rationaliteit’ waaraan de onderzoeksmethodes van astrologie moeten voldoen, zijn niet dezelfde als deze waaraan de onderzoeksmethodes van theologie moeten voldoen, omwille van de verschillende aard van deze disciplines. Een verwerping van astrologie omwille van een gebrek aan rationele onderzoeksmethodes impliceert op zich dus niets met betrekking tot theologie. Een theoloog kan perfect consequent stellen dat het gebrek aan rationele onderzoeksmethoden, zoals begrepen met betrekking tot astrologie, de wetenschappelijkheid van astrologie inderdaad ondermijnt, maar dat het gebrek aan rationele onderzoeksmethoden zoals Boudry dit begrijpt met betrekking tot theologie, de validiteit van theologie niet ondermijnt. Op dat moment is het opnieuw aan de tegenstander van theologie om vanaf nul te beargumenteren dat de onderzoeksmethodes van theologie wel degelijk problematisch zijn, zonder dat hierbij gesteund kan worden op de vermeende analogie met astrologie. Ook hier berust het aanvoeren van ‘gebrek aan rationele onderzoeksmethodes’ als een gedeeld criterium op basis waarvan zowel astrologie als theologie verworpen dienen te worden, op een verdoken ambiguïteit: zowel hetgeen dat ontbreekt, als de redenen waarom het gebrek problematisch zou zijn, verschillen tussen deze disciplines. De analogie gaat niet op.